Wiki - KEONHACAI COPA

Vua Chăm Pa

Vua của Champa
Mũ vàng của Po Klong M'hnai
Chi tiết
Quân chủ đầu tiênSri Mara
Quân chủ cuối cùngPo Phaok The
Thành lập192
Bãi bỏ1832
Dinh thựXem trong bài
Vương vị lâm thờiLưu Kế Tông

Vua Champa là danh sách các vị vua trong lịch sử Champa. Họ sử dụng hai tước hiệu, một là Raja-di-raja (Hindi: राजाओं का राजा) từ năm 192 đến năm 1474, và Po-tana-raya (Hindi: भूमि का स्वामी) từ năm 1474 đến khi Champa chính thức bị giải thể vào năm 1832[1].

Đặc điểm[sửa | sửa mã nguồn]

Bích họa về Quốc vương Po Klong Garai của Panduranga tại Bayon, Campuchia.

Tước hiệu đầu tiên với "Raja" là một tước hiệu có từ ngôn ngữ Ấn Độ, đăng đối với King của tiếng Anh cùng Quốc vương của vùng văn hóa chữ Hán, mà Raja-di-raja nghĩa là "Raja của các Raja", cho nên nó tương đương với Great King cùng Đại vương, hoặc "Vua của mọi vị vua" khi dịch ra[2]. Sau năm 1474, quốc gia Champa trở nên suy yếu đáng kể, tước hiệu của các vị vua được đổi thành Po-tana-raya với ý nghĩa "Vua của mọi lãnh địa", trong đó "Po" là vua theo tiếng Chăm. Điều này cũng phần nào cho thấy quốc gia Champa thiên về một nhà nước quân chủ phân quyền và có một người đại diện liên minh, chính là những "Vị vua Champa" mà bài viết liệt kê.

Khi lên ngôi, các vị Vua Champa thường sẽ xưng tôn hiệu tương tự các vị vua của văn hóa Châu Âu cùng Ấn Độ. Tôn hiệu của các vị quân chủ Champa được khởi nguyên từ truyền thống Ấn giáo, thường gồm tước và hiệu. Tước (tiền tố) thường thấy có: Jaya (जय / 勝利 / nghĩa là "Thắng lợi"), Maha (महा / 偉大 / nghĩa là "Vĩ đại"), Sri (श्री / 聖 / nghĩa là "Đấng thánh"). Hiệu bao gồm các Bhadravarman, Vikrantavarman, Rudravarman, Simhavarman,... Trong đó, hậu tố -varman[3] (वर्मा / nghĩa là "Tấm khiên") xuất hiện trong hiệu của họ thuộc về đẳng cấp Kshatriya và chỉ dành cho những người đứng đầu liên minh quốc gia Champa.

Nước Champa bị diệt vong, di tích và sử ký không đủ để xác định tất cả các đời vua và các thông tin chi tiết về năm cai trị của tất cả các vua. Các nhà nghiên cứu căn cứ vào nhiều nguồn tài liệu, trong đó có cả các bia khảo cổ, di tích của người Chăm, tới nay xác định được khoảng 10 triều đại với gần 100 vị vua Champa. Trong số các vị vua này, có nhiều vị được đưa vào danh sách nhưng không liên tiếp kế tục nhau. Một số vua Champa được gọi tên phiên âm theo tiếng Hán, theo cách gọi của các thư tịch cổ của An NamTrung Hoa. Một số vị có cả tên bằng tiếng Phạntiếng Hán, do được lưu lại trong cả bi ký Chăm và thư tịch Hán cổ.

Danh sách tên và niên đại các vị vua Champa dưới đây vẫn là chưa đầy đủ, giữa nhiều vị có một số khoảng thời gian trống.

Danh sách[sửa | sửa mã nguồn]

Lâm Ấp[sửa | sửa mã nguồn]

Thời kỳPhạn vănHán vănThống trị
Triều đại I - KandapurpuraSri MaraKhu Liên192 - 220
?Phạm Hùng220 - 230
?Phạm Duật? – 336
Triều đại II - Kandapurpura?Phạm Văn336–349
?Phạm Phật349–377
Bhadravarman IPhạm Hồ Đạt380-413
Triều đại Gangaraja - KandapurpuraGangarajaPhạm Địch Chớn?-?
ManorathavarmanPhạm Địch Văn?-?
Triều đại III - Kandapurpura?Phạm Dương Mại I421-431
?Phạm Dương Mại II431-446
?Phạm Thần Thành455-472
?Phạm Đang Căng Thuần472-492
?Phạm Chư Nông492-498
?Phạm Văn Tẩn498-510
?Phạm Thiên Khởi510-526
?Phạm Bật Tôi Bật Ma526-529
Triều đại Gangaraja - KandapurpuraRudravarman ILuận Đà La Bạt Ma529-572

Champa[sửa | sửa mã nguồn]

Thời kỳPhạn vănHán vănThống trị
Triều đại Gangaraja - SimhapuraSambhuvarmanPhạm Phạn Chi572-629
KandarpadharmavarmanPhạm Đầu Lê629-645
PrabhasadharmaPhạm Trấn Long645-?
BhadresvaravarmanBạt Đà La Thú La Bạt Ma? -?
Isanavarman?? -653
Vikrantavarman IChư Cát Địa653-686
Vikrantavarman IIKiến Đa Thế Ma686-731
Không rõ?Lô Đà La731-758
Triều đại Vicitrasagara - KautharaPrithindravarmanTất Để Bân Đà La Bạt Ma757-770
SatyavarmanTát Đa Bạt Ma770-787
Indravarman INhân Đà La Bạt Ma787-803
Harivarman IHa Lê Bạt Ma803- ?
Vikrantavarman IIIBì Kiến Đà Bạt Ma? -854
Triều đại Bhrgu - IndrapuraRudravarman?khoảng 800–830
Bhadravarman II?khoảng 830–854
Jaya Indravarman IINhân Đà La bạt Ma854-898
Jaya Simhavarman ITăng Gia Bạt Ma898-903
Saktivarman?904–905
Bhadravarman IIIHa La Bạt Ma905-917
Jaya Indravarman IIINhân Đà La Bạt Ma918-960
Jaya Indravarman INhân Di Bàn959-965
Jaya Paramesvaravarman IPhê Mị Thuế965–982
?Nhân Đà La Bạt Ma982–986
?Lưu Kế Tông986-988
Triều đại VII - IndrapuraHarivarman IIBăng Vương La989–997
?Bì Xà Đa Bạt Ma997-1007
Jaya Harivarman IIIHa Lê Bạt Ma1007-1018
?Thi Nặc Bài Ma Diệp1018 - ?
?Bì Kiến Đà Bạt Ma1018 – 1030
?Sạ Đẩu1030–1044
Triều đại Uroja - KautharaJaya Paramesvaravarman IỨng Ni1044–1060
Bhadravarman IV?1060–1061
Rudravarman IIIChế Củ1061–1074
Triều đại Pralayeshvara - VijayaHarivarman IV?1074–1080
Jaya Indravarman IIChế Ma Na1080–1081
ParamabhodhisatvavarmanBàng Quan Giả1081–1086
Jaya Indravarman II (lên ngôi lần 2)Chế Ma Na1086-1113
Harivarman V?1114–1129
Jaya Indravarman III?1139-1145
Triều đại XI - VijayaRudravarman IV[4] (phiên thuộc của Đế quốc Khmer)?1145–1147
Jaya Harivarman I[4]Chế Bì La Bút1147–1166
Jaya Harivarman II[4]?1166-1167
Jaya Indravarman IV[4]?1167–1190
Vidyanandana[4] (vua Khmer tại Vijaya)?1190–1191
Jaya Indravarman V[4] (vua Champa tại Vijaya)?1191-1192
Vidyanandana[4] (vua Khmer lên ngôi lần 2 tại Panduranga)1192–1203
Thuộc Đế quốc Khmer[4]1203–1220
Jaya Paramesvaravarman II (ly khai khỏi Đế quốc Khmer)?1220-1254
Jaya Indravarman VI?1252-1257
Jaya Indravarman V?1257–1285
Jaya Simhavarman IIIChế Mân1285–1307
Jaya Simhavarman IVChế Chí1307–1312
Jaya Simhavarman VChế Năng1312–1318
Triều đại XII - Vijaya?Chế A Nan1318–1342
?Trà Hòa1342–1360
?Chế Bồng Nga1360 - 1390
Triều đại Vr̥ṣu - VijayaJaya Simhavarman VILa Ngai1390–1400
Indravarman VIBa Đích Lại1400–1441
Virabhadravarman?1441–?
Triều đại XIV - VijayaMaha VijayaBí Cai1441–1446
Maha Kali[4]Quý Lai1446–1449
Maha KayaQuý Do1449–1458
Maha SayaTrà Duyệt1458–1460
Maha SajanTrà Toàn1460–1471
Maha Sajai[4]Trà Toại1471-1474

Panduranga[sửa | sửa mã nguồn]

Thời kỳPhạn vănHán vănThống trị
Triều đại I - Băl Sri BanoyPo Uwaluah[5]Ô Ngõa Lư A Chi Hậu? - ?
Po Binnasur[5]Bì Nạp Tư? - ?
Po Putik[5]Phổ Phổ Đế Khắc? - ?
Po Sulika[5]Bà Gia Nễ Các Đáp? - 1167
Po Klong GaraiBà Khắc Lượng Gia Lai1167 - 1205
Triều đại II - Băl HangâuSri AgarangKế Khả1205 - 1247
Cei AnâkKế Lực1247 - 1281
Triều đại III - Băl AnguaiPo DobatasuarBà Điệp1281 - 1306
Po PatarsuarBà Bức1306 - 1328
Po BinnasuarBà Bính1328 - 1373
Triều đại IV - Băl AnguaiPo ParicanBà Phát1373 - 1397
Triều đại V - Băl CauPo KasitBà Khiết1433 - 1460
Po KabrahBà Kế1460 - 1494
Po KabihBà Cấp1494 - 1530
Po KarutdrakBà Khứ1530 - 1536
Triều đại VI - Băl CauMaha SarakTrà Lộc1536 - 1541
Po KunaraiBà Bãi1541 - 1553
Po AtBà Ất1553 - 1579
Triều đại VII - Băl CanarPo Klong HalauBà Khắc-lượng Khất-lưu1579 - 1603
Po NitBà Nhiếp1603 - 1613
Po Jai ParanBà Thái1613 - 1618
Po Aih KhangBà Ưng1618 - 1622
Triều đại VIII - Băl CanarPo Klong M'hnaiBà Khắc-lượng Như-lai1622 - 1627
Po RomeBà Lâm1627 - 1651
Po NraopBà Thấm1651 - 1653
Po SaktiraydapaghohBà Thích1654 – 1657
Po JatamahBà Chất1657 – 1659
Po SaotBà Tranh1659 - 1692
Po SaktiraydapatihBà Tử1695 - 1727
Po GanuhpatihBà Thị1627 - 1730
Po ThuntiraidaputihNguyễn Văn Thuận1730 - 1732
Po RattiraydaputaoNguyễn Văn Đạt1732 - 1763
Po TisundimahraiNguyễn Văn Thiết1763 - 1765
Po TisuntiraydapaghohNguyễn Văn Tịch1768 - 1780
Po Tisuntiraydapuran[4]Nguyễn Văn Tá1780 - 1781
Cei BreiNguyễn Văn Chiêu1783 - 1786
Po Tisuntiraydapuran[4] (đăng cơ lần 2)Nguyễn Văn Tá1786 - 1793
Po Chongchan[4]Nguyễn Văn Tòng1786
Triều đại IX - Băl CanarPo Ladhuanpaghuh[4]Nguyễn Văn Hào1793 - 1799
Po Saong Nyung CengNguyễn Văn Chấn1799 - 1822
Po Bait Lan[4]Nguyễn Văn Lân1822
Po Klan Thu[4]Nguyễn Văn Vĩnh1822 - 1828
Po Phaok The[4]Nguyễn Văn Thừa1828 - 1832
Po War Palei[4]Bà Hóa Ba-lai1834 - 1835

Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]

Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]

  1. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn, Cao Xuân Dục (chủ biên) Quốc triều chánh biên toát yếu, 1908, quyển III, trang 81.
  2. ^ Tuy cao hơn Vương nhưng các "Đại vương" chưa phải Hoàng đế. Tương tự "Đại vương", thì các "Maharaja" cùng "Raja-di-raja" đều cao hơn "Raja" thông thường, nhưng danh hiệu cao nhất ứng với "Hoàng đế" lại là 「Chakravarti」 cùng 「Samraat
  3. ^ Deb, Raja Radhakanda (2006). Shabdakalpa druma. Nag publishers.
  4. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Không có thực quyền.
  5. ^ a b c d Chưa kiểm chứng được độ chân thực.
Wiki - Keonhacai copa chuyên cung cấp kiến thức thể thao, keonhacai tỷ lệ kèo, bóng đá, khoa học, kiến thức hằng ngày được chúng tôi cập nhật mỗi ngày mà bạn có thể tìm kiếm tại đây có nguồn bài viết: https://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_Ch%C4%83m_Pa