Thiền vu (tiếng Hung Nô: sanok / tsanak;^[1] theo Hán thư, nghĩa là thiên tử^[2]) là tước hiệu của các lãnh đạo tối cao của dân du mục ở Trung Á trong 8 thế kỷ, bắt đầu từ thời kỳ nhà Chu (1045–256 TCN) và thay thế nó sau đó là tước hiệu "khả hãn"" được người Nhu Nhiên sử dụng vào năm 402 CN.^[3] Tước hiệu này được thị tộc Luyên Đê của người Hung Nô sử dụng dưới thời nhà Tần (221-206 TCN) và nhà Hán (206 TCN–220 CN).

Từ nguyên[sửa | sửa mã nguồn]

Lý do thiền vu ('Chanyu') được cho là thích hợp hơn là trong quảng vận, một từ điển được biên soạn từ năm 601 CN, và hoàn thành dưới thời nhà Tống từ 1007 đến 1011. Từ điển đưa ra ba cách đọc cho Hán tự đầu tiên của tước hiệu: dan, chan, và shan. Âm "chan" được định nghĩa rõ ràng là dùng trong tước hiệu Thiền vu (Chanyu) của Hung Nô. Âm shan sử dụng cho địa danh hay họ; âm shan nghĩa là 'bao la' hay 'bấu trời.'^[4][5][6]

L. Rogers và Edwin G. Pulleyblank cho rằng danh hiệu thiền vu có thể tương đương với danh hiệu tarkhan đã được chứng thực sau này, cho thấy rằng cách phát âm tiếng Trung cổ dān-ĥwāĥ chính là lối đọc trại âm của *darxan.^[7] Nhà ngôn ngữ học Alexander Vovin cho rằng từ này gốc tiếng Enisei. 撐犁孤塗單于, theo cách phát âm tiếng Trung cổ *treng-ri k^wa-la dar-ɢ^wā, xuất phát từ bốn gốc: *tɨŋgVr- "cao", *k^wala- "con trai, con", *tɨl "vùng hạ lưu của Yenisei" hoặc "phía bắc", và *qʌ̄j ~ *χʌ̄j "quân vương"; dịch thành "Con của Trời, Người cai trị phương Bắc".^[8][9]

Danh sách thiền vu[sửa | sửa mã nguồn]

Hệ thống kế vị giữa các thiền vu được Joseph Fletcher gọi là huyết thống tanistry, theo dó người nam giới gần nhất sẽ kế thừa chức vị thiền vu từ người tiền vị. Trong lịch sử từng có 60 thiền vu.^[10][11]

Danh sách sau gồm 63 thiền vu

Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Diệp Hộ

Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]